آرین شهر
آرْیَنْ‌شَهْر [āryan šahr]، شهری در شهرستان قائنات(استان خراسان جنوبی). این شهر با 640‘1 متر ارتفاع، در °33 و ´20 عرض شمالی و °59 و ´14 طول شرقی و 48 کیلومتری جنوب شهر قـایـن در کنـار جـادۀ آسفـالتـۀ قـاین ـ بیـرجند قـرار دارد ( فـرهنگ جغـرافیـایی آبـادیهـا...، 92؛ آدامک، II/ 599).
نام کهن آرین‌شهر، سِده و سبب نام‌گذاری آن، تشکیل این روستا از 3 ده بوده است (طرح مطالعاتی...، 45؛ نیز نک : مک ـ گرگور، 1/ 154).
موقعیت آرین‌شهرْ دشتی، و آب و هوای آن معتدلِ خشک است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 209). کوه سرگدار (سرگذار) در شمال این شهر واقع است (جعفری، 312؛ نیز نک : فرهنگ جغرافیایی کوهها، 4/ 96). رودخانۀ سده یا کال سده با سرچشمه گرفتن از این کوه و کوه سرسخت، از دو کیلومتری جنوب غربی آن می‌گذرد و به دق محمدآباد می‌ریزد (افشین، 2/ 285؛ نیز نک : فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
جمعیت آرین شهر که در اواخر دهۀ 1320ش، 590‘1 تن بود (فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا)، در 1375ش، به 544‘2 تن (597 خانوار) افزایش یافت (سرشماری...، 22).
فعالیت اصلی ساکنان آرین شهر کشاورزی، و مهم‌ترین فرآورده‌های آن غلات، چغندر قند و زعفران است. آب موردنیاز پیش از این از قنات، و اکنون از چاه عمیق و نیمه عمیق تأمین می‌گردد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ نیز نک : طرح مطالعاتی،44). قالیچه و فرش‌بافی(با نقش گل‌خشتی و گل‌ستاره) نیز رواج دارد. این آبادی درگذشته یکی از مراکز عمدۀ تولید قالیچه در خراسان به شمار می‌رفت ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، مک‌گرگور، همانجاها؛ آدامک، II/ 660؛ طرح مطالعاتی، 45).
ساکنان آن شیعی‌مذهب هستند و به زبان فارسی سخن می‌گویند. گفته می‌شود که مردم آنجا پیش از این شیعۀ اسماعیلی بودند و در امور مذهبی از آقاخان محلاتی، رهبر اسماعیلیان پیروی می‌کردند (میرنیا، 168).
آرین شهر بر اساس شواهد از آبادیهای بسیار کهن ناحیۀ قائنات به‌شمارمی‌رود که قدمتی حدود500 سال دارد؛آثار برجای مانده، نظیر قلعه (واقع در جنوب غربی) و رباط یا کاروانسرا (در هستۀ مرکزی شهر)، بیانگر این ادعا ست (طرح مطالعاتی، 45، 59، 60؛ مک‌گرگور، همانجا؛ آدامک، همانجا). آرین شهر مرکز بخش سده است (نک : نشریه...، ذیل خراسان جنوبی).
مآخذ
افشین، یدالله، رودخانه‌‌های ایران، تهران، 1373ش؛ جعفری، عباس، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، شناسنامۀ آبادیهای کشور، شهرستان قائنات، تهران، 1376ش؛ طرح مطالعاتی بهسازی روستای سده، واحد بهسازی جهاد سازندگی قائن، 1366ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قائن)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1363ش، شم 65؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان نهم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1329ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ مک‌گرگور، چ. م.، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان، ترجمۀ مجید مهدی‌زاده، مشهد، 1366ش؛ میرنیا، علی، پژوهشی در شناخت ایل و طایفه‌های عشایری خراسان، تهران، 1369ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1385ش؛ نیز: